مناسک پیاده‌روی اربعین یکی از مهم‌ترین اجتماعات شیعیان است که معمولاً از سمت شهر نجف به شهر کربلا پیاده به راه‌پیمایی دست می‌زنند. اما در این بین یکی از مهم‌ترین سؤالات که ذهن مخاطب امروزی را می‌تواند درگیر کند این است که مناسک راه‌پیمایی اربعین در آثار متقدم و سنت شیعی چه ریشه و جایگاهی دارد؟ آنچه‌که در ادامه می‌خوانید بخش‌هایی از کتاب «تأملی در نهضت عاشورا» از استاد رسول جعفریان است که بدین موضوع به شکل موجز اما خوب پرداخته است.

مهم‌ترین روایت اربعینی

اعتبار اربعین امام حسین از قدیم‌الایام، میان شیعیان و در تقویم تاریخی وفاداران به امام حسین(ع) شناخته شده است. کتاب مصباح‌المتهجد شیخ طوسی که حاصل گزینش دقیق و انتخاب معقول شیخ طوسی از روایات فراوان درباره تقویم مورد نظر شیعه درباره ایام سوگ‌ و شادی و دعا و روزه و عبادت است، ذیل ماه صفر می‌نویسد:«نخستین روز این ماه روز کشته شدن زید بن علی است. روز سوم این ماه، روزی است که مسلم بن عقبه پرده کعبه را آتش زد و به دیوارهای آن سنگ پرتاب کرد. در روز ۲۰ صفر ـ یعنی اربعین ـ زمانی است که حرم امام حسین(ع) یعنی کاروان اسرا، از شام به مدینه مراجعت کردند و روزی است که جابربن‌عبدالله انصاری صحابی رسول‌الله از مدینه به کربلا رسید تا به قبر امام حسین(ع) بشتابد و او نخستین کسی از مردمان  است که قبر آن حضرت را زیارت کرد. در این روز، زیارت امام حسین(ع) مستحب است و این زیارت، همانا خواندن زیارت اربعین است که از امام عسکری(ع) روایت شده: علامات مؤمن پنج‌تاست، خواندن ۵۱ رکعت نماز در شبانه روز، به دست کردن انگشتر در دست راست، برآمدن پیشانی از سجده، بلند خواندن «بسم‌الله الرحمن الرحیم» در نماز ظهر و عصر و زیارت اربعین.»

شیخ طوسی سپس متن زیارت اربعین را با سند به نقل از امام صادق(ع) آورده است. این مطلبی است که شیخ طوسی، عالم فرهیخته و معتبر شیعه در قرن ۵ درباره اربعین آورده است. طبعاً براساس اعتباری که این روز میان شیعیان داشته است، از همان آغاز که تاریخش معلوم نیست، شیعیان به حرمت آن، زیارت اربعین می‌خواندند و اگر می‌توانستند مانند جابر بر مزار امام گرد آمده و زیارت می‌کردند. چنان که گذشت، مهم‌ترین نکته درباره اربعین، روایت امام حسن عسکری(ع) است. این حدیث تنها مدرک معتبری است که جدای از خود زیارت اربعین که در منابع دعایی آمده است، به اربعین امام حسین(ع) و بزرگداشت آن روز تصریح کرده است.

منشأ اربعین چیست؟

اما اینکه منشأ اربعین چیست، باید گفت، در منابع به این روز به دو اعتبار نگریسته شده: ۱ـ روزی که اسرای کربلا از شام به مدینه مراجعت کردند. ۲ـ روزی که جابربن‌عبدالله انصاری، صحابی پیامبر خدا از مدینه به کربلا وارد شد تا قبر امام حسین(ع) را زیارت کند. شیخ مفید در کتاب «مسارالشیعه»که در ایام موالید و وفیات ائمه اطهار است، اشاره به روز اربعین کرده و نوشته: این روزی است که حرم امام حسین(ع) از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. نیز روزی است که جابر بن عبدالله برای زیارت امام حسین(ع) وارد کربلا شد.

از شام به مدینه یا از شام به کربلا؟

کهن‌ترین کتاب دعایی مفصل موجود، کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی که از شاگردان شیخ مفید است؛ ایشان هم همین مطلب را آورده است که بالاتر به آن اشاره شد. در کتاب نزهة‌الزاهد هم که در قرن ششم هجری تالیف شده آمده است، در بیستم این ماه بود که حرم محترم حسین از شام به مدینه آمدند همینطور در ترجمه فارسی الفتوح ابن اعثم و کتاب مصباح کفعمی که از متون ادعیه بسیار مهم قرن نهم هجری است، این مطلب آمده است. برخی اظهار کردند که عبارت شیخ مفید و شیخ طوسی بر آن است که روز اربعین روزی است که اسرا از شام به مقصد مدینه خارج شدند نه این که در آن روز به مدینه رسیدند. به هر روی، زیارت اربعین از زیارت‌های مورد وثوق امام حسین(ع) است که از لحاظ معنا و مفهوم قابل توجه است.

اشاره کردیم که شیخ طوسی بیستم صفر یا اربعین را زمان بازگشت اسرای کربلا از شام به مدینه دانسته است. باید افزود که نقلی دیگر اربعین را بازگشت اسرا از شام به کربلا تعیین کرده است. تا اینجا از لحاظ منابع کهن باید گفت اعتبار سخن نخست بیش از سخن دوم است. با این حال علامه مجلسی پس از نقل هر دوی این‌ها اظهار می‌دارد، احتمال صحت هر دوی این‌ها بعید است. ایشان این تردید را در کتاب دعای خود «زادالمعاد» هم مطرح کرده است؛ اما در متون نسبتاً قدیمی مانند لهوف و مثیر الاحزان آمده است که اربعین مربوط به زمان بازگشت اسرا از شام به کربلاست.