معمولا زمانی که یک فرد، عزیزی را از دست می‌دهد، با مراسم سوگواری و تشریفات عزاداری، این داغ را سبک می‌کند. در همۀ فرهنگ‌ها سوگواری برای عزیزِ از دست رفته به شکل‌های مختلف وجود دارد. مراسم عزاداری به صورت جمعی برگزار می‌شود و قرار گرفتن در کنار هم باعث می‌شود که تحمل مصیبت سهل‌تر شود.

مراسم سوگواری برای افرادی که متحمل مصیبت شده‌اند ضرورت دارد و اگر مجلس ترحیم و مویه نباشد،  غمی که بر دل نشسته آرام نمی‌گیرد و عوارض روانی نامطلوبی بر جای می‌گذارد. به همین دلیل است که وقتی مصیبتی روی می‌دهد، مردم در کنار خانوادۀ متوفی جمع می‌شوند و همراه با او عزاداری و شیون می‌کنند. این عزاداری تا مدتی ادامه پیدا می‌کند و باعث تخلیۀ احساسات می‌شود و از تبدیل این احساسات به عقده و کینه و خشم و ناامیدی جلوگیری می‌کند. بنابراین برگزاری مراسم جمعی عزاداری و غمگساری برای مدیریت احساسات ضروری است.

این موضوع محدود به سطح خُرد نمی‌شود. گاهی، مصیبتی رخ می‌دهد که در سطح ملّی مردم را داغدار و متأثر می‌کند. در این موارد نیز غم و غصۀ ناشی از مصیبت، باید طی تشریفات مشخص و با عزاداری جمعی سبک شود.

 این سوگواری و جریحه‌دار شدن احساسات هم نیاز به مدیریت دارد تا شهروندان را از آنچه «اختلال سوگ» Prolonged Grief Disorder نامیده می‌شود دور نگه دارد. در سطح خُرد، اگر کسی سوگواری طبیعی را طی نکند و دچار اختلال سوگ شود، نوعی افسردگی را تجربه می‌کند که با اضطراب، ناامیدی، بی‌حسی، اختلال خواب، مشکل در برقراری ارتباط با دیگران،و در برخی جوامع تمایل به مصرف الکل و مواد مخدر و در نهایت تمایل به خودکشی همراه است.

 در سطح ملی نیز اگر جامعه داغدار شود و به صورت طبیعی دورۀ سوگواری را پشت سر نگذارد احتمالاً روان جمعی جامعه دچار «اختلال سوگ» می‌شود و چنین علائمی را بروز می‌دهد: بی‌قراری عمومی، ناامیدی، بی‌اعتمادی، اختلال در ارتباط میان شهروندان، افزایش آمار اعتیاد، و در نهایت افزایش تمایل به مهاجرت.

حوادث غمباری در این چند سال رخ داده که مردم جامعه را متأثر کرده است. غرق شدن کشتی سانچی، آتش‌سوزی پلاسکو، حادثۀ هواپیمای اوکراینی، فروریختن ساختمان متروپل، و جدیدترین مورد آن درگذشت خانم مهسا امینی.

 در همۀ این رخدادها، فقط خانواده‌های درگذشتگان عزادار نبودند؛ بلکه اغلب مردم ایران متأثر شده و احساس شدید اندوه داشتند. نکته اینکه در تمام این موارد، به دلیل حاشیه‌های سیاسی و امنیتی، دولت در پی برگزاری مراسم سوگواری جمعی نبود. 

در برخی از این موارد هم که عزای عمومی اعلام می‌شد، هیچ مراسم جمعی سوگواری برقرار نمی‌شد و جامعه نمی‌توانست غم و اندوه خود را سبک کند. قابل پیش‌بینی است که این احساس اندوهِ فروخورده، تبدیل به خشم، نارضایتی و ناامیدی شود. بدون برگزاری مراسم سوگواری عمومی، گذشت زمان، به سرد شدن آن منجر نمی‌شود، بلکه همواره در ناخودآگاه جمعی جامعه باقی می‌ماند.

یکی از علائم اختلال سوگ، بروز پدیده‌ای به نام نشخوار ذهنی Rumination می‌شود. به این معنا که فرد تمایل افراطی به فکر کردن مداوم به مسائلی دارد که باعث ایجاد پریشانی و اضطراب درونی او شده‌اند و البته هیچ ایده‌ای برای حل آن مسائل ندارند. در واقع به جای فکر به حل مسائل، دوباره و دوباره و دوباره، خود مسأله را در ذهن مرور می‌کنند. در سطح ملی نیز ممکن است این تکرار ذهنی  رخ دهد. یعنی به جای اینکه جامعه به راه‌حل‌ها برای حل مسائل اساسی فکر کند، مدام و طوطی‌وار در هر گفتگو و اظهار نظری، فهرستی از مصیبت‌های گذشته را ردیف کند. 

با این توضیح بسیاری از رفتارهای سیاسی‌اجتماعی شهروندان معنادار می‌شود. بسیاری از آسیب‌های اجتماعی ناشی از اختلال سوگ است که در هنگام انباشته شدن اندوه عمومی، اجازۀ تخلیه و سبک شدن پیدا نکردند. در صورتی که اگر سوگواری جمعی شکل می‌گرفت، احتمالاً شاهد این میزان ناامیدی، خشم و اضطراب در سطح جامعه نبودیم. 

واکنش مردم در شبکه‌های اجتماعی به فوت مرحومه امینی نشان می‌دهد که احساسات عمومی جریحه‌دار شده است. چنین برداشتی در پیام رئیس محترم مجلس شورای اسلامی و سایر مقامات رسمی تأیید می‌شود. بنابراین برای گذار از این مصیبت و سبک شدن این داغ لازم است که دولت زمینۀ برگزاری سوگواری‌های جمعی را در دوره‌ای محدود فراهم کند.

نگارنده از تلاش دشمنان مردم و کشور برای سیاسی کردن موضوع‌های مختلف آگاه است و نقش‌آفرینی رسانه‌های معاند در مورد حوادثی همچون فوت خانم مهسا امینی را تأیید می‌کند. این رسانه‌ها منتظرند تا هر تجمعی را به سمت و سوی اعتراض خشونت‌بار بکشانند. اما باید توجه داشت که افراد تأثیرپذیرفته از رسانه‌ها، با بهانه یا بدون آن، دست به اغتشاش می‌زنند. همانطور که پس از خاکسپاری مرحومه امینی در سقز، عده‌ای معدود دست به اغتشاش زدند. 

با این حال عمدۀ مردم چنین رویکردی را ندارند. ممانعت از سوگواری جمعی، فقط به مردمی که سوگوار واقعی هستند، و اتفاقا اغلب قریب به اتفاق مردم را تشکیل می‌دهند، آسیب می‌رساند. مردم نیاز دارند که دور هم جمع شوند و ضمن عزاداری و ابراز احساسات، غمخواری کنند.

مناسب است دولت برای مدیریت احساسات عمومی و جلوگیری از تبدیل غم و اندوه به احساسات مخرّب، اقدام‌هایی را انجام دهد:

۱. ابراز همدردی همدلانه که مردم را به این باور برساند مسئولین دولتی و پلیس، در غم مردم شریک هستند. پیام‌های تسلیت رسمی و سرد چنین کارکردی ندارند.

۲. برگزاری بزرگداشت و هر نوع مراسمی که باعث گرد آمدن مردم به دور هم و سوگواری و غمگساری شود. این مراسم‌ها صرفاً ماهیت عزاداری دارد و از هر نوع جهت‌گیری‌های سیاسی به‌دور است. به نظر می‌رسد که اگر مراسم با حضور قشرهای مختلف مردم و با زمینه‌سازی مناسب و طبق برنامۀ دقیق و مشخص (مثلاً قرائت قرآن، نوحه‌سرایی ...) برگزار شود، امکان سوءاستفاده‌های سیاسی از بین می‌رود و مراسم در چارچوب همدردی اجتماعی باقی می‌ماند. 

۳. بازتاب دادن صحبت‌های سوگوارانه و غیرسیاسی مردم و گروه‌های مرجع و ابراز همدردی جمعی می‌تواند به طی روند طبیعی سوگواری کمک کند. 

در آخر تأکید می‌شود که وعدۀ بررسی موضوع، و گزارش آن و مجازات مقصرین احتمالی، نمی‌تواند جایگزین سوگواری جمعی شود. زیرا این تحقیقات و ارائۀ گزارش‌ها، حتی اگر قانع‌کننده باشد، نمی‌تواند احساس غم و اندوه جمعی را برطرف کند. صرفاً از طریق سوگواری جمعی این اندوه عمومی آرام می‌گیرد و تبدیل به خشم و ناامیدی نمی‌شود.

* عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی